[…]Tra i drammi che aveva dovuto vivere Nanda Pivano c’erano stati l’arresto per avere tradotto “Addio alle armi” di Hemingway, giudicato troppo pacifista e lesivo dell’onore dell’esercito italiano; e la prigione, quando si scoprì il trucco inventato da Pavese per aggirare la censura fascista, consistente in una semplice ma efficace “s” puntata, che trasformò – per i clerico-fascisti di allora – l’Antologia di Spoon River in una potabile “Antologia di S. River”.
Ironia a parte, arresto è arresto e galera è galera, comunque e sempre. Figurarsi in quegli anni bui. Ancora più osceni – arresto e galera – se a subirli è una ragazza di ottima famiglia e ben istruita, con laurea in lettere (tesi sul Moby Dick di Melville) e laurea in filosofia (tesi sull’esistenzialismo, relatore Nicola Abbagnano). “Divenne superproibita l’Antologia di Spoon River in Italia”, ricordò anni dopo Pivano: “Parlava della pace, contro la guerra, contro il capitalismo, contro in generale tutta la carica del convenzionalismo. Era tutto quello che il governo non ci permetteva di pensare… e mi hanno messo in prigione e sono molto contenta di esserci andata”.
E pensare che tutto era nato per sfida, o per scherzo, quando la giovane Nanda chiese al proprio mentore Pavese di spiegarle la differenza tra letteratura inglese e letteratura americana. E per tutta risposta Cesare le mise in mano quel librino di Edgar Lee Masters. Che Nanda aprì a caso, a metà, restando folgorata dai versi: “Mentre la baciavo con l’anima sulle labbra / l’anima d’improvviso mi fuggì”. “Chissà perché questi versi mi mozzarono il fiato”, commentò anni dopo la traduttrice, aggiungendo: “E’ così difficile spiegare le reazioni degli adolescenti…”.
Quella di parlare agli e degli adolescenti, in fondo, è stata la vera vocazione di Fernanda Pivano, dai tempi della galera fascista a quelli della militanza radicale negli anni Settanta, fino alla splendida vecchiaia nel nuovo millennio. E come adolescenti fragili e geniali – adolescenti cresciuti male e in fretta – trattò sempre i “suoi” poeti, dopo che nel 1947, al Gritti di Venezia, Hemingway la redarguì con un “Daughter, questa non me la dovevi fare!”, quando la scoprì completamente astemia.[…] | [...] Twee van de dramatische gebeurtenissen waar Nanda Pivano zich in haar leven doorheen heeft moeten slaan waren haar arrestatie vanwege het feit dat zij “Afscheid van de wapenen” van Hemingway had vertaald (dat was de Italiaanse legermacht namelijk te pacifistisch en een bedreiging voor hun eer); en de periode in de gevangenis, toen men de truc ontmaskerde die Pavese had bedacht om de fascistische censuur te omzeilen: een simpele maar doeltreffende “s” met een punt, die de Anthologie van Spoon River - voor de fascistische klerken van toen - transformeerde in een meer verteerbare “Anthologie van S. River”. Ironie is tot daaraan toe, maar een arrestatie is en blijft een arrestatie, en de gevangenis is en blijft de gevangenis. Denk je eens in, in die duistere jaren. En arrestatie en gevangenis zijn nu eenmaal nog vuiler als degene die dat moet doorstaan een meisje is uit een nette familie, die hard gestudeerd heeft, met twee doctoraten op zak: in de letteren (scriptie over Moby Dick van Melville), en in filosofie (scriptie over het existentialisme zoals vertegenwoordigd door Nicola Abbagnano). “De Anthologie van Spoon River werd streng verboden in Italië”, herinnert Pivano zich jaren later nog: “Het ging over de vrede, en was tegen de oorlog, tegen het kapitalisme, en in het algemeen tegen de druk vanuit het conventionalisme. Dat was precies wat de regering ons niet toestond te denken... en daarom hebben ze me in de gevangenis gezet, en ik ben er trots op dat ik erheen gegaan ben.” En dan te bedenken dat het allemaal was voortgekomen uit een grap, een uitdaging zo je wil, toen de jonge Nanda aan haar leraar Pavese vroeg om haar het verschil tussen de Engelse en de Amerikaanse literatuur uit te leggen. Het enige antwoord dat Cesare gaf was haar dat boekje van Edgar Lee Masters in handen te drukken. Nanda deed het zomaar ergens open, halverwege, en werd als door de bliksem getroffen door de verzen: “Toen ik haar kuste met mijn ziel op de lippen / ontglipte mijn ziel mij pardoes”*. “Wie weet waarom juist die verzen mij de adem benamen”, vertelt de vertaalster jaren later. Ze voegt eraan toe: “Het is geen gemakkelijke taak de reactie van pubers te verklaren...” Praten met en praten over pubers was welbeschouwd de werkelijke roeping van Fernanda Pivano, al in de tijd van de fascistische gevangenis, en later met die van de jaren zeventig, met hun radicale strijdbaarheid, tot aan haar stralende levensavond in het nieuwe millennium. Inderdaad ging zij altijd met ‘haar’ dichters om als waren het kwetsbare en geniale pubers (pubers die niet goed en te haastig zijn opgegroeid) sinds in 1947 Hemingway haar in het Gritti van Venetië had toegeworpen “Daughter, dat had je me niet moeten aandoen!”, toen hij ontdekte dat ze een volmaakte geheelonthouder was. [...] *) Dit citaat heb ik zelf vertaald, omdat ik geen toegang had tot de Nederlandse vertaling die hier wel degelijk van bestaat, en die hier eigenlijk gebruikt zou moeten worden. |